Il chamutsch è il sulet animal ad ungla che n’è betg stà mort or u extirpà en il Parc Naziunal.
La protecziun dal chamutsch è stà in argument impurtant tar la fundaziun dal Parc Naziunal. Malgrà ch’i na vegn betg fatg chatscha sin ils chamutschs variescha lur effectiv dapi il 1920 tranter 1000 e 1700 animals. Da preschent vegn retschertgà scientificamain pertge ch’il dumber na s’augmenta andetgamain senza la chatscha.
Chauras-chamutsch vivan l’entir onn cun lur ansiels en trieps.
I n’è betg uschè simpel da differenziar tranter il buc e la chaura-chamutsch, omadus han cornas sumegliantas. Quellas da la chaura èn pli satiglias e main stortas che quellas dal buc. Las cornas consistan, sco quai ch’il num exprima, da substanzas da corn, sumegliant a nossas unglas. Las cornas creschan durant l’entira vita e na vegnan betg bittadas giu.
Las unglas dal chamutsch s’adattan fitg bain per ir en la grippa. Ils urs tagliants e las ballas da gumma chattan era qua ferm tegn. Questa cumbinaziun da dir e lom ha servì antruras sco model per chalzers da muntogna.
Il spazi da viver dals bucs-chamutsch n’èn betg mo las autas muntognas. Ins als inscuntra er en il guaud alpin, nua ch’els chattan avunda vivonda e bunas entgarnas per sa zuppar. Las cornas da quests «bucs dal guaud» han savens ina cuvrida da rascha.
Durant l’emprima stad emprendan ils giuvens chamutschs il pli impurtant per surviver en las muntognas.
Ils ansiels-chamutsch naschan il zercladur e suondan gia suenter paucas uras lur mamma sur munts e vals. Cura ch’il triep è sin la fugia, perdan els mintgatant il contact cun quel e planschan alura mordio ch’ins als auda lunsch enturn.
Mintg’onn il november vegnan ils chamutschs en chalur ed alura datti mintgatant vairas sbarradas.
Ils bucs-chamutsch persequiteschan savens ditg e lung in l’auter. Cumbats da rangaziun tranter ils bucs-chamutsch cun lur cornas gizzas pon finir en singuls cas cun la mort d’in dals rivals.
Ils chamutschs na s’enclegian betg mo cun ils egls e las ureglias, era las odurs èn impurtantas. Da duas glondas (nuschs) davos las cornas sfruschan ils bucs surtut durant il temp da copulaziun in secret mustgus vi da roma e fustis. L’odur è individuala e serva a la communicaziun sociala. Ils auters bucs san tgi che ha laschà enavos il secret e cura.
Il chamutsch è s’adattà optimalmain a ses spazi da viver en las muntognas.
Sch’in chamutsch pertschaiva in’odur, fugia el bler pli spert che sch’el vesa in «object» nunusità.
Ils chamutschs restan era l’enviern en ils auts. Vivonda chattan els sin crests senza naiv u, sco quest chamutsch, sgarond cun las unglas en la naiv.